Fjalori i gjuhesise D - E

Fjalori i gjuhesise 

DËFTOR

1. Që shërben për të dëftuar dikë a diçka, që tregon dikë a diçka.

Përemër dëftor përemër që tregon sendin për të cilin flasim dhe e

dallon atë nga sendet e tjera të një lloji me të (p.sh. ky, kjo etj.).

2. Fjali dëftore: lloj fjalie që jep një kumtim të drejtpërdrejtë për

ndonjë send ose dukuri dhe që shërben për t'u treguar të tjerëve

njohuritë që ka folësi për diçka a për dikë (p.sh. Ushtarët mbrojnë

atdheun. Rrushi piqet në gusht etj.).

3. Përemri dëftor. Dëftorët e shqipes. Lakimi i dëftorëve.

4. Mënyra dëftore një nga mënyrat e foljes në gjuhën shqipe, e cila

shpreh një veprim ose gjendje që mendohet nga folësi si diçka që

ndodh a është, ka ndodhur a ka qenë, do të ndodhë a do të jetë

me të vërtetë (p.sh. punoj, ndodhem, punoja, ndodhesha, kam

punuar, do të punoj etj.).

DËFTORE

Mënyra dëftore e foljes.

DËSHIROR

1. Që shpreh një dëshirë, që përmban në vetvete një dëshirë.

Kompozita dëshirore.

2. Fjali dëshirore: lloj fjalie që shpreh a kumton një dëshirë për

diçka (p.sh. u kthefshi faqebardhë!).

3. Mënyra dëshirore një nga mënyrat e foljes në gjuhën shqipe, e

cila shpreh një veprim ose gjendje që mendohet nga folësi si

diçka që dëshirohet të ndodhë a të jetë (p.sh. rroftë, qoftë, a

bëftë, daltë, ardhsha etj.).

DËSHIRORE

Mënyra dëshirore e foljes. Trajtat e dëshirores

DIAKRITIK

Që shërben për të dalluar diçka, dallues. Shenjë diakritike.

shenjë që i vihet një shkronje mbi të a nën të për të treguar se

duhet shqiptuar ndryshe nga shkronja pa këtë shenjë (p.sh. ë, ç).

DIALEKT

Variant i gjuhës së një populli, i cili përdoret nga një grup

njerëzish që banojnë në një truall pak a shumë të kufizuar ose që

i takojnë një shtrese shoqërore të caktuar. Dialekt territorial.

Dialekt shoqëror. Dialektet e shqipes. Dialekti i Veriut

(i Jugut). Afrimi i dialekteve. Studimi i dialekteve.

DIALEKTIZËM

Fjalë a kuptim i një fjale, shprehje, variant fonetik a trajtë

gramatikore që është veçori dalluese për një dialekt dhe që nuk

përputhet me normën e gjuhës letrare kombëtare, krahinorizëm.

Përdorimi i dialektizmave.

DIATEZË

Kategori foljore, që shpreh marrëdhëniet e ndryshme ndërmjet

veprimit dhe subjektit ose objektit të tij e që lidhet ngushtë edhe

me fjalëformimin, me ndryshimin e kuptimeve e të përdorimeve të

fjalëve (krahaso, p.sh. punoj - punohet; mësoj-mësohem; laj -

lahem; përpjek - përpiqem; gdhij -gdhihem, gdhihet; shtie -

shtihem; kollem etj.). Diateza veprore (pësore). Diateza vetvetore.

DIFTONG

Grup prej dy zanoresh që shqiptohen si një rrokje e vetme.

Diftong ngjitës diftong me theksin në zanoren e dytë. Diftong

zbritës diftong me theksin në zanoren e parë. Diftong i gjatë (i

shkurtër).

DIFTONGOHET

Merr vlerën e një diftongu; bëhet diftong, kthehet në diftong (një

zanore).

DIFTONGOJ

I jap vlerën e një diftongu; e bëj diftong, e kthej në diftong (një

zanore).

DISIMILIM

Shpërngjasim

DIVERGJENCË

Veçimi a largimi i diçkaje nga drejtimi kryesor, nga

prejardhja e përbashkët etj.; thellimi i dallimeve ndërmjet dy a më

shumë dukurive; prirje e ndryshme a e kundërt.

Divergjenca e gjuhëve (e dialekteve).

DOMETHËNIE

Kuptimi i një fjale; ajo që shprehet nga një shenjë

gjuhësore. Domethënia e fjalës.

DREJTPËRDREJTË

Kuptimi i drejtpërdrejte (i fjalës), kuptimi që lidhet

drejtpërdrejt me sendin a me nocionin që shënon fjala e që nuk

është i figurshëm; kuptimi i parë e i mirëfilltë i fjalës pa ngjyrimet

shprehëse e emocionale plotësuese (p. sh. shpatë e çeliktë

ndryshe nga vullnet i çeliktë, ose bushtër «femra e qenit» dhe

bushtër sharje. «grua e ligë, e përdalë, bisht tundur, lavire»).

DREJTSHKRIM

Sistem rregullash për t'i shkruar drejt e njësoj fjalët në gjuhën

letrare; zbatimi i këtyre rregullave. Drejtshkrim i njësuar.

Drejtshkrimi i gjuhës së sotme letrare shqipe. Drejtshkrimi i

fjalëve (i zanoreve, i bashkëtingëlloreve). Kongresi i

Drejtshkrimit. Parimet e drejtshkrimit. Rregullat e drejtshkrimit.

Njësimi i drejtshkrimit. Shprehitë e drejtshkrimit. Ushtrime

drejtshkrimi. Mësoi drejtshkrimin.

DRIDHËS

Që shqiptohet duke kaluar ajri nëpër një pengesë, e cila

hapet e mbyllet në mënyrë të rregullt dhe shkakton dridhje të

majës së gjuhës, të buzëve ose të njerithit. Bashkëtingëllore dridhëse.

DYBUZOR

Që përftohet duke u afruar ose duke u puqur të dyja

buzët (për disa tinguj bashkëtingëllorë). Bashkëtingëllore

dybuzore. Tingull dybuzor. (p, b).

DYGJINISHËM

Që ka dy gjini.

DYGJUHËSI

Zotërimi e përdorimi i dy gjuhëve nga një njeri ose nga një

popullsi në të njëjtën kohë.

DYGJUHËSOR

Dygjuhësh. Fjalor dygjuhësor.

DYGJUHËSH

1. Që fjalët e një gjuhe i përkthen me fjalët përgjegjëse të një

gjuhe tjetër sipas kuptimeve që kanë; që është në dy gjuhë.

Fjalor dygjuhësh.

2. Që lidhet me dygjuhësinë; që përdor a pranon përdorimin e dy

gjuhëve në të njëjtën kohë. Popullsi dygjuhëshe. Shkollë

dygjuhëshe.

DYGJYMTYRËSH

Që ka dy gjymtyrë, që përbëhet nga dy gjymtyrë. Fjali

dygjymtyrëshe.

DYKRYEGJYMTYRËSH

Që i ka të dyja gjymtyrët kryesore. Fjali dykryegjymtyrëshe.

DYRROKËSH

Që përbëhet nga dy rrokje. Fjalë dyrrokëshe.

DYSOR

1. Njëra prej dy a më shumë fjalëve që kanë të njëjtin kuptim

leksikor; njëra prej dy a më shumë trajtave fonetike a gramatikore

që kanë të njëjtën vlerë normative. Dysor kuptimor. Dysor

gramatikor (morfologjik, sintaksor). Dysor drejtshkrimor. Dysor

normativ.

2. Që është formuar nga dy pjesë, që ka dy pjesë

përbërëse; që lidhet nga kuptimi, nga funksioni etj. me një tjetër

dhe krijon me të një çift; dyllojësh. Format dysore të fjalëve (të

trajtave gramatikore).

DYSHIMOR

Që përmban një dyshim, që shpreh dyshim. Fjali dyshimore.

DYSHKRONJËSH

Shenjë grafike e përbërë nga dy shkronja, të cilat së bashku

shënojnë vetëm një tingull. Përdorën dyshkronjëshat.

Dyshkronjëshat e alfabetit të gjuhës shqipe (dh, gj, ll, nj, rr, sh,

th, xh, zh).

DYZANOR

1. Tog a grup prej dy zanoresh.

2. Diftong.

Që përbëhet prej dy zanoresh; që ka dy zanore njëra pranë

tjetrës. Tog dyzanor.

DHANORE

1. Rasa dhanore: rasa e tretë e lakimit në gjuhën shqipe. Emër

në rasën dhanore.

2.  Rasa dhanore. Dhanore e shquar (e pashquar).

DHËMBOR

Që shqiptohet duke puqur majën e gjuhës e pjesën e

përparme të saj tek ana e pasme e dhëmbëve të sipërm (për

tinguj të tillë si d, t etj.). Tinguj dhëmbore. Bashkëtingëlloret

dhëmbore.

ELBASANISHTE

E folmja e qytetit të Elbasanit dhe e rrethinave të tij. Elbasanishtja

letrare variant i shqipes letrare përpara Çlirimit, i formuar

kryesisht mbi bazën e të folmes së qytetit të Elbasanit dhe të

rrethinave të tij; varianti i mesëm i gjuhës letrare shqipe.

EMËR

Pjesë e ndryshueshme e ligjëratës, që shënon një qenie

a një send dhe që ka gjini, numra e rasa. Emër i përgjithshëm (i

përveçëm). Emër konkret (abstrakt). Emër përmbledhës. Emër

mashkullor (femëror, asnjanës). Emër i shquar (i pashquar).

Lakimi i emrave. Gjinia (rasa) e emrit. Numri i emrit. Formimi i emrave.

EMËROR

Që ka të bëjë me emrin, që i përket emrit, i emrit; që ka

vlerën e emrit, që është baras me një emër; që ka në përbërjen e

vet një emër si pjese kryesore. Mbaresat emërore. Kallëzues

emëror. Fjali emërore. Përdorim emëror.

EMËRORE

Rasa emërore: rasa e parë e lakimit në gjuhën shqipe. Emër

në rasën emërore.

EMËRTUES

Që shënon një send, që emërton. Fjalë emërtuese.

EMËRUES

Emërtues.

EMËRZIM

Veprimi dhe gjendja sipas kuptimeve të foljeve emërzoj.

Emërzimi i mbiemrit (i pjesores).

EMËRZOHET

Shndërrohet në emër, bëhet emër, merr tiparet e emrit;

përdoret si emër.

EMËRZOJ

E shndërroj në emër, i jap tiparet e emrit; e përdor si emër.

Emërzoj një mbiemër (një pjesore, një pasthirrmë).

EMËRZUAR

Që është shndërruar në emër, që ka marrë tiparet e emrit; që

përdoret si emër. Mbiemër i emërzuar. Pjesore e emërzuar.

EMFAZË

Theksim i posaçëm i disa tingujve; theksim i veçantë i një

fjale ose i disa fjalëve për të vënë në dukje me shumë vlerën a

rëndësinë e tyre; përdorim i tepruar i stilit të lartë në ligjërim.

Shqiptoi me emfazë.

EPTIM

Ndryshimi që pësojnë fjalët në trajtën e tyre gramatikore, kur

hyjnë në lidhje me fjalë të tjera në fjali; mënyrat e një ndryshimi të

tillë dhe tërësia e trajtave të fjalës gjatë këtij ndryshimi; mbaresa

e një fjale që ndryshon kur lakohet a kur zgjedhohet. Eptim

emëror (foljor, përemëror). Eptim i jashtëm mbaresat e trajtave

gramatikore. Eptim i brendshëm ndryshimi i tingujve në rrënjën e

fjalës, i cili jep një trajtë të re gramatikore. Eptim i shquar (i

pashquar).

EPTUESHËM

Që i formon trajtat gramatikore të fjalëve me anë të eptimit.

Gjuhët e eptueshme.

ETIMOLOGJI

1. Degë e gjuhësisë që studion prejardhjen e fjalëve të një gjuhe,

duke u mbështetur në historinë e saj e në lidhjet me gjuhët e

tjera. Etimologjia shkencore. Etimologji popullore etimologji që e

përcakton në mënyrë të gabuar prejardhjen e fjalëve, duke u

mbështetur zakonisht te ngjashmëria e tyre e jashtme, tingullore

me fjalë të tjera të njohura dhe pa marrë parasysh ligjet e

zhvillimit historik të gjuhëve. Etimologjia e gjuhës shqipe. Merrem

me etimologji.

2. Prejardhja e një fjale. Etimologji e qartë (e panjohur).

Etimologji e një fjale. Përcaktoj etimologjinë e fjalës.

ETIMOLOGJIK

Që ka të bëjë me etimologjinë, që i përket etimologjisë, i

etimologjisë; që mbështetet në etimologji, sipas etimologjisë.

Kërkime (studime) etimologjike. Fjalor etimologjik. Drejtshkrim

etimologjik.

ETRUSKISHTE

Një nga gjuhët e vjetra të Gadishullit Italik, gjuha etruske. Studimi

i etruskishtes.

EUFONI

Bukurtingëllim

EUFONIK

Bukurtingëllues

Fjalori i gjuhesise